1. Định nghĩa
Phình động mạch là sự giãn khu trú của thành mạch làm mất đi tính song song của thành mạch. Phình động mạch chủ bụng được xác định khi đường kính lớn nhất vượt quá 1,5 lần đường kính của đoạn bình thường trước nó. Đường kính trung bình của động mạch chủ ở người bình thường là 2cm, do vậy đa số các tác giả thống nhất khi đường kính động mạch chủ bụng > 3cm thì được coi là phình. Phình động mạch chủ bụng dưới thận chiếm 90-95% phình động mạch chủ bụng. 40% phình động mạch chủ bụng có phình động mạch chậu kèm theo.
Phình động mạch là sự giãn khu trú của thành mạch làm mất đi tính song song của thành mạch. Phình động mạch chủ bụng được xác định khi đường kính lớn nhất vượt quá 1,5 lần đường kính của đoạn bình thường trước nó. Đường kính trung bình của động mạch chủ ở người bình thường là 2cm, do vậy đa số các tác giả thống nhất khi đường kính động mạch chủ bụng > 3cm thì được coi là phình. Phình động mạch chủ bụng dưới thận chiếm 90-95% phình động mạch chủ bụng. 40% phình động mạch chủ bụng có phình động mạch chậu kèm theo.
Hình 1. Mặt cắt ngang phình động mạch chủ bụng
2. Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
Nguyên nhân thực sự vẫn còn đang được nghiên cứu và tranh luận, nhưng các nhà khoa học trên thế giới đều chắc chắn một điều là yếu tố nguy cơ hình thành bệnh lý phình động mạch chủ nói chung và động mạch chủ bụng nói riêng bao gồm:
- Tuổi và giới tính: Nam giới có tần suất bị phình động mạch chủ bụng cao gấp 5 lần nữ giới và thường xảy ra ở những người trên 60 tuổi.
- Nghiện thuốc lá: Thuốc lá là một yếu tố nguy cơ mạnh cho sự phát triển phình động mạch chủ. Trẻ em đã hút hoặc nhai thuốc lá, nguy cơ càng cao
- Tăng huyết áp: Tăng huyết áp thường gây tổn thương mạch máu trong cơ thể, nâng cao cơ hội phát triển phình động mạch.
- Xơ vữa động mạch.
3. Lâm sàng
Hầu hết BN bị phình động mạch chủ bụng không có triệu chứng. 80% phình động mạch chủ bụng được phát hiện tình cờ trên các phương tiện chẩn đoán hình ảnh
3.1. Cơ năng: Thường không đặc hiệu
- Đau: có thể đột ngột, dữ dội hoặc đau dai dẳng giữa bụng hoặc lưng, đau lan xuống hai chân
- Vã mồ hôi, chóng mặt.
- Khó thở.
3.2. Thực thể:
- Sờ bụng để phát hiện khối phình. Khả năng phát hiện khối phình khi thăm khám bụng thay đổi, phụ thuộc vào kinh nghiệm của người khám, kích thước của khối phình và độ dày thành bụng của BN. 40% các khối phình có thể được sờ thấy khi thăm khám bụng.
- Mạch nhanh, huyết áp thấp.
4. Tiến triển và biến chứng
- Phình bóc tách thành mạch: đau dữ dội, đột ngột, mạch nhanh, huyết áp thấp, khó thở.
Nguyên nhân thực sự vẫn còn đang được nghiên cứu và tranh luận, nhưng các nhà khoa học trên thế giới đều chắc chắn một điều là yếu tố nguy cơ hình thành bệnh lý phình động mạch chủ nói chung và động mạch chủ bụng nói riêng bao gồm:
- Tuổi và giới tính: Nam giới có tần suất bị phình động mạch chủ bụng cao gấp 5 lần nữ giới và thường xảy ra ở những người trên 60 tuổi.
- Nghiện thuốc lá: Thuốc lá là một yếu tố nguy cơ mạnh cho sự phát triển phình động mạch chủ. Trẻ em đã hút hoặc nhai thuốc lá, nguy cơ càng cao
- Tăng huyết áp: Tăng huyết áp thường gây tổn thương mạch máu trong cơ thể, nâng cao cơ hội phát triển phình động mạch.
- Xơ vữa động mạch.
3. Lâm sàng
Hầu hết BN bị phình động mạch chủ bụng không có triệu chứng. 80% phình động mạch chủ bụng được phát hiện tình cờ trên các phương tiện chẩn đoán hình ảnh
3.1. Cơ năng: Thường không đặc hiệu
- Đau: có thể đột ngột, dữ dội hoặc đau dai dẳng giữa bụng hoặc lưng, đau lan xuống hai chân
- Vã mồ hôi, chóng mặt.
- Khó thở.
3.2. Thực thể:
- Sờ bụng để phát hiện khối phình. Khả năng phát hiện khối phình khi thăm khám bụng thay đổi, phụ thuộc vào kinh nghiệm của người khám, kích thước của khối phình và độ dày thành bụng của BN. 40% các khối phình có thể được sờ thấy khi thăm khám bụng.
- Mạch nhanh, huyết áp thấp.
4. Tiến triển và biến chứng
- Phình bóc tách thành mạch: đau dữ dội, đột ngột, mạch nhanh, huyết áp thấp, khó thở.
- Huyết khối bám thành gây tắc mạch tại chỗ, tắc mạch chi.
- Vỡ khối phình động mạch. Đây là biến chứng quan trọng và nguy hiểm nhất của phình động mạch chủ bụng, có thể gây sốc và đột tử cho người bệnh.
Do động mạch chủ bụng là động mạch lớn nhất trong cơ thể, lưu lượng tuần hoàn rất lớn đồng thời đoạn động mạch bị phình có thành mạch yếu. Mặt khác, huyết động trong đoạn phình mạch có dòng chảy xoáy, dội vào thành mạch do vậy rất dễ vỡ, đặc biệt những túi phình có đường kính > 5cm. Khi túi phình bị vỡ thì nguy cơ tử vong là rất cao, để lại nhiều di chứng.
5. Tiên lượng
Nguy cơ vỡ túi phình sẽ tăng:
o Theo thời gian:
- Phình động mạch chủ bụng có đường kính 4-5 cm: nguy cơ tăng 1-3% mỗi năm.
- Phình động mạch chủ bụng có đường kính 5-7 cm: nguy cơ tăng 6-11% mỗi năm.
- Phình động mạch chủ bụng có đường kính > 7 cm: nguy cơ tăng 20% mỗi năm.
o Khi BN có bệnh tăng huyết áp và tắc nghẽn phổi mạn tính kèm theo.
6. Vai trò của siêu âm trong chẩn đoán phình động mạch chủ bụng
Siêu âm là phương pháp không xâm nhập, rẻ tiển, có thể thực hiện nhiều lần trong chẩn đoán phình động mạch chủ bụng. Theo các nghiên cứu gần đây, siêu âm có độ đặc hiệu 95% trong chẩn đoán phình động mạch chủ bụng. Tỉ lệ này có thể so sánh với CT và MRI. Hiện nay siêu âm đóng góp 2 vai trò: chẩn đoán và theo dõi phình động mạch chủ bụng.
Siêu âm cung cấp thông tin về:
- Đường kính thực tế và chiều dài của túi phình
- Đường kính lòng túi phình (khi bơm thuốc cản quang)
- Mối liên quan của túi phình với các động mạch chính xuất phát từ động mạch chủ bụng.
Với ưu điểm như thế, tuy nhiên trong nhiều trường hợp siêu âm cũng có những hạn chế nhất định:
- Bệnh nhân béo: sóng siêu âm khó xuyên sâu
- Bụng chướng hơi nhiều: gây cản trở trường khảo sát siêu âm
- Trường hợp vỡ phình.
7. Kết luận
Siêu âm là phương pháp chẩn đoán hình ảnh không sang chấn, ít tiền và có thể thực hiện nhiều lần so với các phương pháp chẩn đoán hình ảnh khác như CT…, hơn nữa siêu âm có khả năng thực hiện nhanh chóng tại tất cả các cơ sở y tế, có khả năng góp phần tăng cường tỷ lệ chẩn đoán chính xác trong bệnh lý phình động mạch chủ bụng. Có thể nói, tại Bệnh viện TƯQĐ 108 chúng tôi, siêu âm là công cụ đầu tay để chẩn đoán bệnh lý phình động mạch chủ bụng, đặc biệt là tại khoa cấp cứu, từ đó có sự phối hợp và hiệp đồng giữa các khoa để can thiệp cho bệnh nhân nhanh chóng và chính xác nhất.
- Vỡ khối phình động mạch. Đây là biến chứng quan trọng và nguy hiểm nhất của phình động mạch chủ bụng, có thể gây sốc và đột tử cho người bệnh.
Do động mạch chủ bụng là động mạch lớn nhất trong cơ thể, lưu lượng tuần hoàn rất lớn đồng thời đoạn động mạch bị phình có thành mạch yếu. Mặt khác, huyết động trong đoạn phình mạch có dòng chảy xoáy, dội vào thành mạch do vậy rất dễ vỡ, đặc biệt những túi phình có đường kính > 5cm. Khi túi phình bị vỡ thì nguy cơ tử vong là rất cao, để lại nhiều di chứng.
5. Tiên lượng
Nguy cơ vỡ túi phình sẽ tăng:
o Theo thời gian:
- Phình động mạch chủ bụng có đường kính 4-5 cm: nguy cơ tăng 1-3% mỗi năm.
- Phình động mạch chủ bụng có đường kính 5-7 cm: nguy cơ tăng 6-11% mỗi năm.
- Phình động mạch chủ bụng có đường kính > 7 cm: nguy cơ tăng 20% mỗi năm.
o Khi BN có bệnh tăng huyết áp và tắc nghẽn phổi mạn tính kèm theo.
6. Vai trò của siêu âm trong chẩn đoán phình động mạch chủ bụng
Siêu âm là phương pháp không xâm nhập, rẻ tiển, có thể thực hiện nhiều lần trong chẩn đoán phình động mạch chủ bụng. Theo các nghiên cứu gần đây, siêu âm có độ đặc hiệu 95% trong chẩn đoán phình động mạch chủ bụng. Tỉ lệ này có thể so sánh với CT và MRI. Hiện nay siêu âm đóng góp 2 vai trò: chẩn đoán và theo dõi phình động mạch chủ bụng.
Siêu âm cung cấp thông tin về:
- Đường kính thực tế và chiều dài của túi phình
- Đường kính lòng túi phình (khi bơm thuốc cản quang)
- Mối liên quan của túi phình với các động mạch chính xuất phát từ động mạch chủ bụng.
Với ưu điểm như thế, tuy nhiên trong nhiều trường hợp siêu âm cũng có những hạn chế nhất định:
- Bệnh nhân béo: sóng siêu âm khó xuyên sâu
- Bụng chướng hơi nhiều: gây cản trở trường khảo sát siêu âm
- Trường hợp vỡ phình.
7. Kết luận
Siêu âm là phương pháp chẩn đoán hình ảnh không sang chấn, ít tiền và có thể thực hiện nhiều lần so với các phương pháp chẩn đoán hình ảnh khác như CT…, hơn nữa siêu âm có khả năng thực hiện nhanh chóng tại tất cả các cơ sở y tế, có khả năng góp phần tăng cường tỷ lệ chẩn đoán chính xác trong bệnh lý phình động mạch chủ bụng. Có thể nói, tại Bệnh viện TƯQĐ 108 chúng tôi, siêu âm là công cụ đầu tay để chẩn đoán bệnh lý phình động mạch chủ bụng, đặc biệt là tại khoa cấp cứu, từ đó có sự phối hợp và hiệp đồng giữa các khoa để can thiệp cho bệnh nhân nhanh chóng và chính xác nhất.
Khoa Chẩn đoán Chức năng – Bệnh viện TƯQĐ 108