Kháng nguyên bạch cầu người (HLA)
Trong cơ thể chúng ta, tế bào bạch cầu (BC) được xem là những người gác cổng tinh nhuệ, chúng được trang bị những vũ khí lợi hại để có thể nhận diện các tác nhân gây bệnh hay các chất lạ (foreigner) xâm nhập vào cơ thể. Trong đó, các protein kháng nguyên bạch cầu người (Human Leucocyte Antigen hay HLA) đóng vai trò rất quan trọng trong việc nhận diện và trình diện các kháng nguyện lạ. Có ba nhóm HLA, trong đó các HLA lớp I và II (HLA class I và II) là những protein liên quan trực tiếp đến các phản ứng miễn dịch trong ghép tạng. Các protein HLA lớp I được biểu hiện trên bề mặt của tất cả các tế bào có nhân. Ngược lại, các protein HLA lớp II chỉ biểu hiện trên bề mặt của các tế bào trình diện kháng nguyên (APC) của hệ thống miễn dịch, chẳng hạn như tế bào đuôi gai (Dendritic cells) và tế bào B.
Sau khi xâm nhập vào cơ thể, các kháng nguyên “lạ” bị phân giải thành các mảnh nhỏ (peptide) và được gắn vào các phân tử HLA tạo thành phức hợp HLA-peptide. Phức hợp này sau đó tương tác với các tế bào T hiệu lực (effector T-cells). Tế bào T hiệu lực sẽ phân biệt xem các peptide đó là “ngoại lai” hay của “tự thân”, nếu là các pepteid ngoại lai thì phản ứng miễn dịch sẽ bắt đầu được kích hoạt để loại bỏ kháng nguyên lạ thông qua cơ chế phá hủy tế bào hoặc sản xuất kháng thể đặc hiệu.
HLA trình diện kháng nguyên cho các tế bào T
HLA genotype
Trong cấy ghép mô tạng nếu các tế bào trên mô ghép biểu hiện một số loại HLA “lạ” không tương đồng với HLA vốn có trên bề mặt tế bào của cơ thể người nhận thì hệ thống miễn dịch của cơ thể người nhận có thể sẽ xem đó là “kẻ xâm lược” dẫn đến khả năng mô ghép bị đào thải. Do đó việc xác định mức độ tương đồng HLA (class I và class II) đóng vai trò quan trọng trong công tác sàng lọc để tìm người hiến phù hợp. HLA class I được mã hóa bởi các locus HLA-A, HLA-B, HLA-C; HLA class II được mã hóa bởi các locus HLA-DRB1, HLA-DQA1/ DQB1 và HLA-DPB1. Làm xét nghiệm định type HLA độ phân giải cao để xác định chính xác kiểu gene của từng locus là cần thiết để tiên lượng mức độ tương hợp của một cặp ghép, ngay cả khi những người cho-nhận có quan hệ huyết thống, họ hàng.
Anh chị em có 25% khả năng hoàn toàn không tương đồng về kiểu gene HLA
Xác định kiểu gene HLA không chỉ có ý nghĩa trong xác định mức độ hòa hợp của các cặp ghép mà còn có ý nghĩa trong tiên lượng một số bệnh lý như: Viêm cột sống dính khớp (HLA-B27), bệnh đái tháo đường týp 1 (HLA-DQ2, HLA-DQ8), bệnh đa xơ cứng (HLA-DR2), phản ứng quá mẫn với thuốc Carbamazepine (HLA-B*15:02), phản ứng quá mẫn với thuốc hạ acid uric Allopurinol (HLA-B*58:01)…,từ đó các bác sỹ lâm sàng có thêm thông tin để điều trị theo dõi bệnh nhân sau ghép an toàn và hiệu quả hơn.
Kháng thể kháng HLA
Trong sàng lọc trước ghép, bên cạnh mức độ hòa hợp về kiểu gene HLA, một yếu tố khác cũng cần được đánh giá đó là sự tồn tại của các kháng thể kháng HLA trong cơ thể người nhận. Các kháng thể kháng HLA được hình thành bởi hệ thống miễn dịch tuy nhiên hiện nay vẫn chưa có những lý giải khoa học một cách đầy đủ về nguyên nhân hình thành các kháng thể kháng HLA trong cơ thể một số người. Một số nguyên nhân được cho là có liên quan tới sự hình thành kháng thể kháng HLA như cơ thể phản ứng sau cấy ghép, sau mang thai hoặc sau truyền máu. Mức độ biểu hiện của kháng thể kháng HLA có trong huyết thanh được đo bằng chỉ số PRA (Percent Reactive Antibody). PRA được xác định bằng cách thử huyết thanh của bệnh nhân với một bảng gồm khoảng 60 loại HLA khác nhau. Ví dụ, nếu huyết thanh của bệnh nhân phản ứng với 30 trên 60 loại HLA, thì PRA của bệnh nhân là 50% (1/2 của 60). Chỉ số PRA càng cao thì khả năng xuất hiện phản ứng thải ghép càng lớn. Nếu HLA typing là một hằng số bất biến đối với mỗi bệnh nhân và chỉ phải làm một lần thì sự tồn tại của kháng thể kháng HLA trong huyết thanh lại là một chỉ số có sự biến thiên lớn. Chỉ số này thay đổi theo thời gian, tùy tình trạng của bệnh, lịch sử truyền máu, thời gian thai kỳ…Ngoài ra trong một số trường hợp bệnh nhân có thể có những kháng thể bắt chước HLA antibody. Một số bằng chứng cho thâý ngay cả nhiễm trùng họng do liên cầu khuẩn cũng tạo ra các kháng thể mà có thể bị nhầm lẫn với HLA antibody. Mặc dù các kháng thể này hầu như không có hại cho mảnh ghép nhưng có thể sẽ gây ra những nhận định “nhiễu” trong sàng lọc trước ghép. Vì vậy tối ưu nhất chúng ta nên theo dõi các mẫu huyết thanh định kỳ (hàng tháng) cho bệnh nhân từ đó có những đánh giá chính xác hơn về tình trạng trước và sau ghép cũng như mối tương quan việc sản xuất kháng thể nếu có với các sự kiện y tế - chẳng hạn như nhiễm trùng, thuốc men, v.v. Xét nghiệm HLA typing được tiến hành mà không cần quan tâm tới thời điểm ghép trái lại xét nghiệm phát hiện kháng thể kháng HLA cần được đánh giá lại ngay trước thời điểm ghép và được tiến hành cùng với xét nghiệm đọ chéo Crossmatch.
Ngoài việc xác định bệnh nhân có PRA cao hay thấp, chúng ta cần xác định mức độ đặc hiệu của kháng thể cho một HLA cụ thể nào. Ví dụ: nếu bạn được nhận tạng ghép từ người hiến có HLA-A2, bạn có thể phát triển kháng thể kháng A2. Đó là tính đặc hiệu của kháng thể. Bệnh nhân có thể có một hoặc cũng có thể có nhiều kháng thể đặc hiệu. Sau ghép, sự xuất hiện của kháng thể đặc hiệu kháng lại HLA của mảnh ghép là một trong những dấu hiệu để theo dõi nguy cơ thải ghép.
Sàng lọc trước ghép đóng một vai trò quan trọng cho thành công của ca ghép. Một trong những yếu tố cần sáng lọc trước ghép đó là xác định mức độ hòa hợp của cặp ghép thông qua xét nghiệm xác định kiểu gene HLA và định danh kháng thể kháng HLA. Bệnh nhân cần làm xét nghiệm hoặc tư vấn có thể liên hệ theo địa chỉ:
Khoa Sinh học phân tử, Trung tâm xét nghiệm, Bệnh viện TWQĐ 108
Hotline 24/7: 024.62784169