1. Nguyên nhân
Có quan điểm cho rằng: đau là một phần của phản ứng với các tín hiệu tổng hợp từ não. Sau khi đoạn chi thể bị mất, các khu vực của tủy sống và não mất tín hiệu dẫn truyền đầu vào từ phần chi thể bị thiếu, để điều chỉnh sự “ tách rời” này, kết quả là kích hoạt tín hiệu cơ bản nhất của cơ thể, đó là cảm giác bị đau. Các nghiên cứu cũng chỉ ra: não có thể tái cấu trúc một phần mạch dẫn truyền cảm giác của bộ phận đó sang một phần khác của cơ thể. Một số yếu tố khác được cho là góp phần vào cơn đau chi ma: đầu dây thần kinh bị tổn thương( đau thần kinh), mô sẹo tại vị trí đoạn chi và cảm giác đau vật lý còn lưu giữ trước khi chi bị cắt cụt.
2. Triệu chứng của đau chi ma:
Khởi phát ngay sau khi bị cắt cụt hoặc sau vài tháng mởi khởi phát
Cơn đau có lúc đau liên tục hoặc có lúc đau từng hồi.
Các triệu chứng được mô tả theo nhiều kiểu khác nhau: cảm giác bị bắn, bị đâm, bị chuột rút, bị đè nát, xoắn vặn hoặc bỏng rát
Người bệnh cảm giác phần chi thể bị cụt vẫn còn tồn tại, nhưng ở vị trí bất thường, đau thường xuất hiện ở phần xa của chi: bàn ngón chân, bàn ngón tay,…
Đau chi ma có nguy cơ xuất hiên cao hơn ở những người đã từng bị đau tại chi trước khi bị cắt: chấn thương dập nát, tắc mạch, nhiễm trùng trước khi cắt cụt chi,…Các nghiên cứu cho rằng: não có khả năng lưu giữ một ký ức đặc biệt về cơn đau nếu như giai đoạn chi bị tổn thương chưa được xử trí và không được giảm đau tốt.
3. Dự phòng đau chi ma sau phẫu thuật:
Nguyên tắc là áp dụng các biện pháp kiểm soát đau từ giai đoạn sớm nhất, hiệu quả nhất ngay từ giai đoạn có tổn thương sẽ hạn chế nguy cơ xuất hiện đau mạn tính dai dẳng. Kiểm soát đau cấp tính bằng các phương pháp gây tê thần kinh chi phối cho vùng chi thể đang tổn thương: gây tê đám rối thần kinh cánh tay, gây tê chọn lọc thần kinh đùi, thần kinh hông to,…nhằm ngăn chặn các tín hiệu đau trước khi nó được truyền về não bộ, giúp ngăn chặn việc hình thành “ ký ức đau chi ma”. Bên cạnh đó, các kỹ thuật gây tê thần kinh giảm đau còn có ưu điểm là có thể làm lại nhiều lần trong liệu trình điều trị đau đa mô thức ở giai đoạn cấp tính xung quanh cuộc mổ. Ngày nay, dưới sự hỗ trợ của các phương tiện như máy kích thích thần kinh, máy siêu âm,…kỹ thuật gây tê vùng ngày càng được hoàn thiện, đem lại hiệu quả giảm đau tốt, và hạn chế tối đa những tổn thương thần kinh trong quá trình thực hiện kỹ thuật.
Hình 1. Kỹ thuật gây tê đám rối thần kinh cánh tay dưới hướng dẫn siêu âm ( Nguồn: Nysora)
4. Điều trị đau chi ma
- Điều trị đau bằng thuốc: Người bệnh sử dụng các thuốc có tác dụng giảm đau thần kinh: nhóm thuốc giảm đau ( Paracetamol, ibuprofen,…), nhóm thuốc chống trầm cảm ( amitriptyline, nortriptyline,…), thuốc chống co giật( gabapentin, pregabalin,…), thuốc giảm đau gây nghiện ( morphine, tramadol,…). Thuốc đối kháng thụ thể N- methyl-d- aspartate (NMDA), hay còn biết đến với biệt dược: Ketamine, là một thuốc gây mê phân ly, tuy nhiên, ở liều thấp, Ketamine có tác dụng làm giảm sự nhạy cảm của thần kinh trung ương với các kích thích đau, làm giảm hiện tượng tăng cảm đau, giảm cường độ đau. Việc sử dụng các thuốc chống đau đòi hỏi người bệnh phải phối hợp chặt chẽ với bác sĩ điều trị, đặc biệt với các thuốc giảm đau gây nghiện hoặc ketamin để điều chỉnh cách dùng, liều dùng hoặc phối hợp thuốc đầy đủ, bài bản và hệ thống, tránh tình trạng lạm dụng thuốc hoặc phụ thuộc thuốc giảm đau.
- Các liệu pháp khác:
Liệu pháp gương: Người bệnh sẽ tập luyện các bài tập đặc thù với hộp gương, có thể tạo hình ảnh của đoạn chi mất từ chi lành còn lại. Nhiều nghiên cứu cho thấy, những bài tập này giúp giảm đau chi ma.
Hình 2. Liệu pháp gương cho người bệnh cụt 1 chi dưới
Châm cứu, kích thích tủy sống (SCS) ( một thiết bị nhỏ được cấy gần cột sống tạo ra các xung điện can thiệp vào những “ thông điệp” đau đến não bộ)
Các phương pháp điều trị mới là sử dụng kính thực tế ảo. Chương trình máy tính sẽ dựng hình ảnh của chi bị mất.
5. Lối sống và chăm sóc bệnh nhân bị đau chi ma sau phẫu thuật cắt cụt:
- Liệu pháp phân tâm: thực hiện các hoạt động khác như đọc sách, nghe nhạc, không tập trung vào cơn đau.
Duy trì hoạt động thể chất: tập thể dục, bơi lội,..
Sử dụng thuốc giảm đau: có sự phối hợp chặt chẽ với bác sĩ chống đau
Thư giãn: tắm nước ấm, tập thở hoặc thiền, yoga,…
Sự sẻ chia từ người xung quanh, đặc biệt là những người thân, giúp người bệnh hồi phục từ tâm lý đến thương tổn bên ngoài sau phẫu thuật cắt cụt.
TS. Tống Xuân Hùng, BS. Nguyễn Quang Trường
Khoa Gây mê Hồi sức